CBSE Class 12 – Sanskrit Question Paper 2023

.खण्डः ‘क’

अपठित-अवबोधनम्

अस्माकम् देशः प्राचीनकालादेव प्राकृतिक पर्यावरणस्य पोषकः। वैदिककाले यद्यपि पर्यावरणस्य प्रदूषणस्य समस्या नासीत् तथापि वेदेषु स्थाने-स्थाने ऋषीणां पर्यावरणविषयकं चिन्तनं दृश्यते। अद्य पर्यावरण प्रदूषणं संसारस्य भीषणतमा समस्या वर्तते, परं जनाः अस्याः गाम्भीर्यं न अनुभवन्ति। पर्यावरणं रक्षणीयं वृक्षा रोपणीयाः रक्षणीयाः च इति शृण्वन्तः उद्घोषयन्तः अपि वयं प्रतिदिनं तेषां कर्तनं पश्यामः। ‘प्लास्टिक’ इति रसायनेन निर्मितवस्तूनि पर्यावरणाय हानिकराणि इति जानन्तः अपि जनाः एतेषां प्रयोगं बाहुल्येन कुर्वन्ति। पर्यावरणप्रदूषकं धूमं क्षिपतां वाहनानाम् औद्योगिक यन्त्रागाराणां सङ्ख्या निरन्तरं वर्धमाना अस्ति। यद्यपि विकासाय नवीनाः आविष्काराः, अपेक्षिताः परं सञ्चाराय विस्तृताः सुरक्षिताः मार्गाः जनानां कृते अपि आवश्यकाः एव। यदि पर्यावरणं प्राणिजीवनाय अनुकूलं न भविष्यति तर्हि पृथिव्यां जीवनमेव असम्भवं भविष्यति तदा भौतिकनिकासेन किम्! अतः सर्वकारः जनसहयोगेन सर्वथा पर्यावरणरक्षणाय यत्नशीलः भवेदिति।

प्रश्नाः एवं विकल्पाः:

(अ) एकपदेन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्)

के रोपणीयाः रक्षणीयाः च ?
कदा पर्यावरणस्य प्रदूषणस्य समस्या नासीत् ?
अस्माकं देशः कस्य पोषक : ?

उत्तराः:

वृक्षा (Plants)
वैदिककाले (During the Vedic period)
प्राकृतिक पर्यावरणस्य (Natural environment)

(पूर्णवाक्येन लिखत – (केवलं प्रश्नद्वयम्))

(i) किं जानन्तः जनाः प्लास्टिक-निर्मितवस्तूनां प्रयोगं बाहुल्येन कुर्वन्ति ?
(ii) यदि पर्यावरणं प्राणिजीवनाय अनुकूलं न भविष्यति तर्हि किं भविष्यति ?
(iii) केषां सङ्ख्या निरन्तरं वर्धमाना अस्ति ?

उत्तराः:

जनाः प्लास्टिक-निर्मितवस्तूनां प्रयोगं बाहुल्येन कुर्वन्ति यः कारणं एषा वस्तु पर्यावरणाय हानिकारिका अस्ति।
यदि पर्यावरणं प्राणिजीवनाय अनुकूलं न भविष्यति तर्हि पृथिव्यां जीवनमेव असम्भवं भविष्यति।
वाहनानां औद्योगिक यन्त्रागाराणां सङ्ख्या निरन्तरं वर्धमाना अस्ति।

(अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत)
उत्तर:
“पर्यावरणरक्षणस्य महत्त्वं”

यथानिर्देशम् उत्तरत – (केवलं प्रश्नत्रयम्)

(i) “जनाः अस्याः गाम्भीर्यं न अनुभवन्ति” अत्र किं क्रियापदम् ?
(a) जना:
(b) अत्र
(c) अस्याः
(d) अनुभवन्ति

उत्तर: (d) अनुभवन्ति
(ii) ‘नवीना:’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम् ?
(a) जना:
(b) आविष्काराः
(c) अपेक्षिताः
(d) मार्गाः

उत्तर: (b) आविष्काराः
(iii) ‘शोषक:’ इति पदस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(a) चिन्तनीयः
(b) सरल:
(c) पोषक:
(d) चिन्तनीयः

उत्तर: (c) पोषक:
(iv) ‘वयं प्रतिदिनं तेषां कर्तनं पश्यामः।’ अस्मिन वाक्ये ‘पश्यामः’ क्रियायाः कर्तृपदं किं प्रयुक्तम् ?
(a) वयम्
(b) तेषाम्
(c) प्रतिदिनम्
(d) कर्तनम्

उत्तर: (a) वयम्

खण्डः ‘ख’

रचनात्मक-कार्यम्

विद्यालय परिसरः
समादरणीया:
सादर प्रणामाः ।
अत्र कुशलं तत्रास्तु । सम्प्रति मम स्वास्थ्यं परीक्षायाः कारणे एकस्मिन दुर्बलतायाः अनुभवमिति, मम स्वास्थ्यविषयकं पत्रं मञ्जूषाया: सहायतया पुनः सम्पूर्णं लिखतु ।

अत्र छात्रावासे पठनस्य वातावरणं तु शोभनं वर्तते । अत्र अध्यापकाः अपि च अतीव कर्मठाः सन्ति । अतः पठनस्य कार्यं समुचितम् एव भवति, परन्तु अध्ययनकारणात् शयनस्य भोजनस्य च समय: एव न प्राप्यते । अतः अद्यत्वे मम स्वास्थ्यम् सुष्ठु नास्ति । अहं ज्वरेण पीडिता अस्मि । परं काचिद् अपि चिन्ता नैव करणीया । आशासे अहं शीघ्रमेव पूर्णतया स्वस्था भविष्यामि । परीक्षायाः अनन्तरं तदा वयं मिलित्वा भ्रमणाय वाराणसीनगरं गमिष्यामः । पित्रे भवत्याः पुत्री आगमिष्यामि ।

मञ्जूषावार्षिकी, शिमलातः, मातृचरणाः

विकल्पः:

स्वस्वास्थ्यविषये लिखितम् पत्र
मञ्जूषाया: सहायतया पुनः सम्पूर्णं लिखतु

Where did you go yesterday?
कुतः यत्र गतवानसि?
उत्तर: अहम् गच्छामि स्थले। (I went to the place.)
Do not play outside the home.
गृहस्य बहिः मा क्रीड।
उत्तर: सर्वे बालकाः गृहे क्रीडन्ति। (All the children play inside the house.)
Bharat is the land of saints.
भारतं ऋषीणां भूमिः अस्ति।
उत्तर: भारते ऋषयः बहवः वसन्ति। (Many saints live in India.)
Our life should be disciplined.
अस्माकं जीवनं अनुशासितं भवेत्।
उत्तर: जीवनं अनुशासितं कर्तुं कठिनं अस्ति। (It is difficult to live a disciplined life.)
I will go to the temple on my birthday.
अहं स्वजन्मदिनं देवालयं गच्छामि।
उत्तर: वह देवालये एकः उत्सवः आयोज्यते। (A celebration is held at the temple.)
We play in the garden.
वयं उद्याने क्रीडामः।
उत्तर: उद्याने पुष्पाणि विकसन्ति। (Flowers bloom in the garden.)
The child studies with friends.
बालकः मित्रैः सह पठति।
उत्तर: बालकः पुस्तकं पठित्वा ज्ञानं अर्जयति। (The child gains knowledge by reading books.)

खण्ड: ‘ग’

क्रुद्धः सिंहः
सन्धि: क्रुद्धः + सिंहः
सन्धिच्छेद: क्रुद्धः सिंहः → क्रुद्धः सिंहः (No change in this case)
प्रकृतिः + एव शरणम्
सन्धि: प्रकृतिः + एव = प्रकृतिवे
सन्धिच्छेद: प्रकृतिः + एव = प्रकृतिवे
(Here, “प्रकृतिः” and “एव” combine to form “प्रकृतिवे”.)
उदीरितः + अर्थः पशुनापि गृह्यते
सन्धि: उदीरितः + अर्थः = उदीरिते + अर्थे
सन्धिच्छेद: उदीरितः + अर्थः = उदीरिते + अर्थे
(Here, both words combine into “उदीरिते” and “अर्थे”.)
अचिरादेव चण्डवातेन सह प्रवर्षः समजायत
सन्धि: अचिरात् + एव = अचिरादेव
सन्धिच्छेद: अचिरात् + एव = अचिरादेव
(No change in splitting.)
माम् नय अस्मात् + नगरात् बहुदूरम्
सन्धि: अस्मात् + नगरात् = अस्मादनगरात्
सन्धिच्छेद: अस्मात् + नगरात् = अस्मादनगरात्
(Here, the words combine as “अस्मादनगरात्”.)

6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत

सः भारवेदनया क्रन्दति स्म ।
Options:
(a) भारम् वेदना
(b) भारस्य वेदना
(c) भारेण वेदनया
(d) भाराय वेदनया
Answer: (b) भारस्य वेदना

प्रस्तरतले लतातरुगुल्मा मे भवन्तु पिष्टाः ।
Options:
(a) लता च तरुः च
(b) लता च तरवः च
(c) लताः च गुल्माः च
(d) लताः च तरवः च गुल्माः च
Answer: (a) लता च तरुः च

रामस्य समीपम् उपसृत्य प्रणम्य च ।
Options:
(a) उपरामम्
(b) उपरामेण
(c) उपरामः
(d) उपरामस्य
Answer: (b) उपरामेण

को भेदः पिकः च काकः च तयोः ।
Options:
(a) पिककाकम्
(b) पिककाकयोः
(c) पिककाकस्य
(d) पिककाका:
Answer: (b) पिककाकयोः

विमूढधीः मधुरं न वदति ।
Options:
(a) विमूढा धीः
(b) विमूढः धीः
(c) विमूढाः धियः
(d) विमूढा धीः यस्य सः
Answer: (b) विमूढः धीः

7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत :

भगवान् वाल्मीकिः वधूः इति ।
Options:
(a) भग + वन्
(b) भग + मतुप्
(c) भग + वतुप्
(d) भग + क्तवतु
Answer: (a) भग + वन्

सर्वेषामेव मत्कृते महत् + त्व विद्यते ।
Options:
(a) महत्ता
(b) महत्त्वम्
(c) महत्त्वः
(d) महात्वम्
Answer: (b) महत्त्वम्

किं नामधेया युवयोर्जननी ।
Options:
(a) नामधेय + तल्
(b) नामधेय + त्व
(c) नामधेय + कत्वा
(d) नामधेय + टाप्
Answer: (b) नामधेय + त्व

देशस्य सेवा सर्वेषां नीति + ठक् कर्तव्यम् भवेत् ।
Options:
(a) नैतिकम्
(b) नैतिकी
(c) नैतिकः
(d) नैतिक
Answer: (a) नैतिकम्

नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता ?
Options:
(a) विशेष + टाप्
(b) विशेष + क्त
(c) विशेष + तल्
(d) विशेष + क्तवतु
Answer: (b) विशेष + क्त

8. वाच्यानुसारं उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत :

मोहनः – रमे ! किं तत्र शालायाम् गायकः गीतानि गायति ।
रमा
— ___, तत्र गायकेन गीतानि ___।
Options:
(a) गायति
(b) गायन्ति
(c) गीयन्ते
(d) गीयते
Answer: (b) गायन्ति

मोहनः – किं कापि बाला तत्र नृत्यति ?
रमा
— ___, तत्र तु द्वे बाले ___।
Options:
(a) नृत्यति
(b) नृत्यत:
(c) नर्तिष्यतः
(d) नृत्यन्ति
Answer: (d) नृत्यन्ति

मोहनः – किम् इदानीं त्वम् अपि तत्र गच्छसि ?
रमा
— ___,
Options:
(a) अहम्
(b) वयम्
(c) मया
(d) त्वया
Answer: (a) अहम्

मोहनः – अरे ! गुरु: आयाति । अहं तु प्रणमामि ।
Options:
(a) गुरुम्
(b) गुरु:
(c) गुरवे
(d) गुरो:
Answer: (b) गुरु:

9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखित दिनचर्यां पूरयत: (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्):

अहं नित्यं रात्रौ (8:30) भोजनं करोमि।
Answer: रात्रौ (8:30)
तदन्तरं (8:45) भ्रमणाय गच्छामि।
Answer: (8:45)
तदा (9:30) मनोरञ्जनाय दूरदर्शनं पश्यामि।
Answer: (9:30)
दूरदर्शनं दृष्ट्वा (10:00) पठनं करोमि।
Answer: (10:00)
रात्रौ (11:15) अहं स्वपिमि।
Answer: रात्रौ (11:15)

10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत : (केवलं त्रयम्):

ते सभायां___ मा वदेयुः।
Answer: (आज्ञया)
यदि त्वं मां मुक्त्वा यासि___ वेलाप्यवेला स्यात्।
Answer: (यदा)
यूयम्___ प्रयासं कुरु।
Answer: (तर्हि)
मार्गेषु___ अवकरं न क्षिपेयुः।
Answer: (दूर)

11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित (केवलं प्रश्नत्रयम्):

पवनं वेगेन वहति।
Options:
(a) पवन
(b) पावनम्
(c) पवन:
(d) पवनेन
Answer: (c) पवन:

अहं आम्रं खादति।
Options:
(a) खादामि
(b) खादतः
(c) खादसि
(d) खादाम:
Answer: (a) खादामि

मोहनः गृहं तत्रास्ति।
Options:
(a) मोहनम्
(b) मोहनात्
(c) मोहने
(d) मोहनस्य
Answer: (b) मोहनात्

भवान् श्वः कुत्र गच्छति?
Options:
(a) गमिष्यति
(b) अगच्छत्
(c) गच्छतु
(d) आगमिष्यति
Answer: (a) गमिष्यति

(i) एकपदेन उत्तरत

(केवलं प्रश्नद्वयम्)

(क) कीदृश: जन: भूरि परिश्रम्य किञ्चिद् वित्तमुपार्जितवान्?
Answer: निर्धन: जन:
(ख) तनयः कुत्र निवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत्?
Answer: छात्रावासे
(ग) करुणापरो गृही कस्मै आश्रयं प्रायच्छत्?
Answer: निर्धनपुत्रे

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत

(केवलं प्रश्नद्वयम्)

(क) स पिता किमर्थं व्याकुलो जातः?
Answer: स पिता तनूजस्य रुग्णतामाकर्ण्य व्याकुलो जातः।
(ख) सः किं विचार्य पार्श्वस्थिते ग्रामे रात्रिनिवासं कर्तुं कञ्चिद् गृहस्थमुपागतः?
Answer: निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा ‘इति विचार्य।
(ग) अर्जितेन वित्तेन सः जनः किम् अकरोत्?
Answer: सः जनः स्वपुत्रम् एकस्मिन महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलो जातः।

(iii) निर्देशानुसारम् उत्तरत

(केवलं प्रश्नद्वयम्)

(क) “परमर्थकार्थेन पीडितः सः बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत् ” अत्र वाक्ये कर्तृपदं किम्?
Answer: सः (कर्तृपदं)
(ख) ‘करुणापर:’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम्?
Answer: गृही (विशेष्यपदं)
(ग) ‘पुत्रस्य’ इति पदस्य किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
Answer: तनूजस्य

13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत।

वायुमण्डलं भृशं दूषितं न हि निर्मलं जलम्। कुत्सितवस्तुमिश्रितं भक्ष्यं समलं धरातलम्।।
करणीयं बहिरन्तर्जगति तु बहु शुद्धीकरणम्। शुचि …॥

(i) एकपदेन उत्तरत

(केवलं प्रश्नद्वयम्)

(क) जलं कीदृशं न अस्ति?
Answer: निर्मलं
(ख) समलं किम् अभवत्?
Answer: भक्ष्यं
(ग) भृशं दूषितं किम् अस्ति?
Answer: वायुमण्डलं

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत

(केवलं प्रश्नद्वयम्)

(क) मनुष्यैः कि करणीयम्?
Answer: मनुष्यैः बहु शुद्धीकरणम् करणीयम्।
(ख) भक्ष्यं कीदृशं जातम्?
Answer: भक्ष्यं कुत्सितवस्तुमिश्रितं समलं जातम्।
(ग) शुद्धीकरणं कुत्र करणीयम्?
Answer: शुद्धीकरणं बहिरन्तर्जगति करणीयम्।

(iii) भाषिककार्यम्

(केवलं प्रश्नद्वयम्)

(क) ‘बहु’ इति पदस्य पर्यायपदं किमस्ति?
Answer: अनेकं
(ख) ‘अन्तर्’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
Answer: बहिर्
(ग) ‘जलम्’ इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
Answer: निर्मलं

14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत।

(एतस्मिन्नेव काले व्याघ्रचित्रको अपि नदीजलं पातुमागतौ एतं विवादं श्रुणुतः वदतः च)

(i) एकपदेन उत्तरत

(केवलं प्रश्नद्वयम्)

(क) कौ नदीजलं पातुमागतौ?
Answer: व्याघ्रचित्रकौ
(ख) ‘तूष्णीं भव’ इति कः कथयति?
Answer: सिंहः
(ग) किमर्थं सुपात्रं चीयते?
Answer: योग्यौ

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत

(केवलं प्रश्नद्वयम्)

(क) तत्र किमर्थं विचारविमर्श: प्रचलति?
Answer: विचारविमर्शः प्रचलति, कारणं यः कस्यापि चयनं कुर्वन्ति सर्वसम्मतया।
(ख) अधुना किं निश्चेतव्यम्?
Answer: अधुना पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम्।
(ग) सर्वे पक्षिणः किं कथयन्ति?
Answer: सर्वे पक्षिणः कथयन्ति – ‘सिंहेन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम्’।

(iii) भाषिककार्यम्

(केवलं प्रश्नद्वयम्)

(क) “एतस्मिन्नेव काले व्याघ्रचित्रको अपि नदीजलं पातुम् आगतौ” वाक्ये किं कर्तृपदं प्रयुक्तम्?
Answer: व्याघ्रचित्रकौ
(ख) ‘पक्षिणः’ इति विशेष्यपदस्य विशेषणपदं किम्?
Answer: सर्वे
(ग) ‘कलहम्’ इति पदस्य किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
Answer: विवादं

15. रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

(i) आत्मकल्याणम् इच्छन् नरः कदापि परेषाम् अहितं कर्म न कुर्यात्।

Question: आत्मकल्याणम् इच्छन् नरः किम् कर्तव्यम्?
Answer: नरः परेषाम् अहितं कर्म न कुर्यात्।
(ii) अयम् अन्येभ्यो दुर्बलः।

Question: अयम् किम् अन्येभ्यः?
Answer: अयम् दुर्बलः अन्येभ्यः।
(iii) पुरा त्वया मह्यं व्याघ्रत्रयं दत्तम्।

Question: त्वया किम् पुरा मह्यं दत्तम्?
Answer: पुरा त्वया मह्यं व्याघ्रत्रयं दत्तम्।
(iv) चातक: वने वसति।

Question: चातकः कुत्र वसति?
Answer: चातकः वने वसति।
(v) तपोवनवासिन: जननीं देवीनाम्ना आह्वयन्ति।

Question: तपोवनवासिनः जननीं किम् आह्वयन्ति?
Answer: तपोवनवासिनः जननीं देवीनाम्ना आह्वयन्ति।

16. मञ्जूषाया: सहायतया नाकस्य अन्वय पूरयत।

(i) मृगा मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति,
- अन्वय: मृगाः मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति।
(ii) गावश्च गोभिः तुरगास्तुरङ्गैः।
- अन्वय: गावः गोभिः तुरगास्तुरङ्गैः।
(iii) मूर्खाश्च मूर्खे: सुधियः सुधीभि:।
- अन्वय: मूर्खाः मूर्खेः सुधियः सुधीभिः।
(iv) समान-शील-व्यसनेषु सख्यम्।
- अन्वय: समान-शील-व्यसनेषु सख्यम्।

अधोलिखितश्लोकस्य भावार्थं मञ्जूषातः उचितपदानि चित्वा पूरयत।

श्लोक:
आचारः प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः। तस्माद् रक्षेत् सदाचारं प्राणेभ्योऽपि विशेषतः।

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् सदाचारः जनानां (i) धर्मः अस्ति, इति कथयन्ति अतएव जनैः (ii) रक्षा प्राणेभ्यः अपि (iii) करणीयः।

मञ्जूषा:
(i) विद्वांसः, (ii) विशेषतया, (iii) प्रथमः, सदाचारस्य।

17. घटनाक्रमानुसारं वाक्यसंयोजनम्।

संयोजित वाक्य:

अस्ति देउलाख्यो नाम ग्रामः।
तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म।
सा पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता।
मार्गे सा एकं व्याघ्रं ददर्श।
व्याघ्रः तां व्याघ्रमारीं मत्वा अधावत्।
बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् मुक्ताऽभवत्।
सा वाक्चातुर्येण बुद्धेः च प्रयोगेन व्याघ्रं भयभीतं कृतवती।
तस्य भार्या बुद्धिमती आसीत्।

18. प्रसङ्गानुकूलं वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां उचितार्थं चित्वा लिखत।

(i) एक: दुर्बल: बलीवर्दः भूमौ पपात।

(c) वृषभ:

(ii) तदा तत्र सुराधिपः आगच्छत्।

(a) नृपः

(iii) नराणां प्रथमः शत्रुः आलस्यम् अस्ति।

(c) रिपुः

(iv) फलच्छायासमन्वितः वृक्षः सेवितव्यः।

(a) तरुः